بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی

شناخت کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی طرح‌ های هندسی، به‌ ویژه پس از اسلام برای تعیین ابعاد ساختمان‌ ها و دستیابی به تناسبات مطلوب مورد استفاده قرار گرفت. این مقاله تلاشی است برای یافتن ترسیمات هندسی پایه در قصر خورشید کلات نادری.

این بنا در اوایل قرن دوازدهم هجری قمری به دستور نادرشاه افشار ساخته شد. آیا طراحی این بنا  بر اساس اشکال هندسی است؟ برای پاسخ به این سوال ابتدا مبانی نظری کاربرد هندسه در معماری بررسی می شود.

در این زمینه، دیدگاه فیلسوفان و دانشمندان مسلمان و نیز اصول کاربرد هندسه در معماری مورد بحث قرار خواهد گرفت. سپس با استفاده از تکنیکی خاص شامل تاریخچه و جغرافیای مختصر اثر، آشنایی با کار، سبک و مطالعه نمونه های مشابه شناسایی می شود. در نهایت بر اساس دو دسته قبلی، طرح هندسی شکل دهنده به قصر خورشید ارائه خواهد شد.

این هندسه بر اساس شش ضلعی منتظم است. شکل به دست آمده در نما و مقطع معتبر بوده و بدون تغییر پلان به طور همزمان قابل اجرا می باشد.

اصول هندسی در معماری

جایگاه هندسه در معماری و بحث در مورد کاربرد اساسی هندسه در معماری فضای زیادی را اشغال می کند، اما ذکر مختصری از این اصول ممکن است به درک جایگاه آن کمک کند. در معماری این بخش به بررسی دیدگاه‌های فیلسوفان و دانشمندان مسلمان درباره هندسه می ‌پردازد.

اما قبل از آن، آنچه که هندسه و نظم را برای مسلمانان ارزشمند کرده است، برجسته خواهد کرد. در هنر اسلامی، یکپارچگی جهان هستی را می توان از طریق هندسه، اعداد و الفبا فهمید.

تناسبات هندسی در معماری

هندسه معرب به دانشی اطلاق می شود که روابط ریاضی ما بین نقاط، طول ها، سطوح، حجم ها و روابط بین آنها، مشتقات و توابع آنها را تعریف می کند. واژه هندسه در زبان های اروپایی ریشه یونانی دارد و به معنای مساحی است.

تناسب به عنوان یکی از عناصر مهم هماهنگی شکل و زیبایی شناسی است که با توجه به تأثیر معنایی آنها در معماری همواره حائز اهمیت بوده است.

نسبت ها ارزش ذهنی هستند و فقط در رابطه با فرم قابل آزمایش خواهند بود. نه تنها بعد فیزیکی مطلق برای تجسم یک نسبت مؤثر است، بلکه عوامل دیگری نیز بر آن تأثیر می گذارد. به عنوان مثال رنگ و نور که می تواند بر ادراک بصری تناسبات در ساختمان تغییراتی دهد.

در دانش مهندسی برای مسلمانان و دوران اسلامی مانند بسیاری از علوم دیگر پیشرفت های  زیادی حاصل شده است. زیرا مسلمانان هندسه را علم مهمی می دانند و طبق روایات کلاسیک آن را با ریاضیات، نجوم و موسیقی ارتباط داده اند. الگوهای هندسی معین و اعداد مرتبط با آنها، از جمله مفاهیم کیهانی، نقش نمادینی در ایجاد معماری دارند.

هندسه در معماری سنتی ایران

تاکید معماری ایرانی بر زیبایی و هندسه ابزار قدرتمندی است که معماران ایرانی را قادر می سازد تا نسبت های فضایی را بسنجند و تعادل، نظم و زیبایی را بر روی زمین ایجاد کنند. از آنجایی که هدف معماری تسخیر روح و هوش است، هندسه ابزاری است در دستان معماران ایرانی که از آن برای پرورش اشکال گیاهی و جانوری که ذاتاً مقدس هستند، استفاده کنند.

در بناهای معماری، همه ابعاد از نظر کمال (ارتفاع، طول و عرض) و اجزای آنها (از جمله نقوش هندسی روی سطح) به یکدیگر وابسته بوده و هرگز از هندسه جدا نیستند.

بنابراین هنر هندسه کلید ایجاد انسجام بین ساختمان و ایده هایی است که سازنده در ذهن دارد. به عبارت دیگر، هندسه بخشی از تجسم مفهوم زیبایی در معماری است.

رابطه هندسه و طبیعت از دیدگاه معماری

هندسه اساس هنر و معماری ایرانی است. تأثیر ساختاری هندسه بر معماری ایرانی خود دامنه وسیعی از تعریف و شکل گیری فضایی گرفته تا دعا و مسائل ایستا را تحت تأثیر قرار می دهد.

این تأثیر را می توان در باغ ایرانی و با پیوند فضاهای بسته و باز به صورت سلسله مراتبی در همه عرصه ها مشاهده کرد. در باغ به دنبال شکل هندسی فضا؛ می بینیم که فضاهای باز و مناطق طبیعی نیز با هندسه سازماندهی و هماهنگ شده اند.

هندسه نقش مهمی در شکل گیری معماری ایرانی دارد و وسیله پیوند  آن با اسرار نظام آفرینش است. همین پیوند بین نظام معماری و نظام آفرینش باعث اعتلا بخشی به معماری ایرانی می شود.

فضای معماری از هندسه ساده و پیچیده شکل گرفته و در هر صورت بسیار ساده تر از محیط طبیعی است؛ زیرا از نظر تاریخی انسان از طریق هندسه بر طبیعت تسلط داشته است.

هندسه اساساً عنصر وحدت بخش و کلی، قطعی و تغییر ناپذیر است و انسان را با منطق خلقت و نجوم و طبیعت و آسمان آشنا کرد.

کاربرد هندسه

هندسه علم اساسی اشکال و نظم در آنهاست. فرم ها، اشکال و تغییر شکل های هندسی اجزای اصلی طراحی معماری هستند. در تاریخ معماری، قوانین هندسی بر اساس تئوری های تناسب و تقارن یک ابزار خاص برای طراحی معماری ایجاد می کنند.

تناسبات در طبیعت به عنوان اصلی ترین جنبه زیبایی شناختی مطرح شده و هنر را تحلیل و ارائه می دهد. از این رو نسبت هایی مانند نسبت طلایی عاملی قدرتمند در هماهنگی معماری، هنر و موسیقی به شمار می رفت.

بر اساس قضیه فیثاغورث، قوانین کلی برای هماهنگی و هارمونی وجود دارد. این قوانین در معماری نیز به کار گرفته شد و به ویژه در دوره رنسانس توسعه بیشتری یافت.

لئون بتیستا آلبرتی این قوانین کلی تناسب هارمونیک را در تئوری معماری خود گنجانده و آنها را در ترکیب بندی های خود به کار برد. هدف اصلی پژوهش یوهانس کپلر در «هارمونی در جهان» کشف اصول کلی هارمونی جهانی است. این اصول و قواعد هارمونیک مبتنی بر علم هندسه است.

یکی دیگر از شاخه های مهم در تاریخ اصول طراحی معماری، «نسبت طلایی» یا «تناسبات مقدس» است. “شبکه مدولار” لوکوربوزیه نمونه ای از طراحی معماری و شکل گیری مفهوم بر اساس نسبت طلایی است. مفهوم تقارن با ایده هارمونی و تناسب ترکیب شده اند. توابع تقارن شامل حرکت اشکال و اعداد هستند.

علاوه بر این، هندسه را می توان به عنوان علم ساختاری در نظر گرفت. طراحی معماری بر اساس سازه های هندسی بوده که از دگرگونی ها و تغییر شکل ها استفاده می کند.

استفاده از تغییرات و نقص های هارمونیک به عنوان مفاهیم طراحی به خوبی در طول تاریخ معماری ثبت شد. هیچ قانون مشخصی برای مفاهیم طراحی در معماری مدرن وجود ندارد. اما هنوز ارتباطاتی با مفاهیم فضایی هندسی می توان مشاهده کرد. یک پس زمینه هندسی مدرن برای پروژه معماری خود آماده کنید.

کاربرد هندسه در صنعت

امروزه طراحی صنعتی و همراهی آن با محصولات کلان از نظر عملکرد فرهنگی مورد قضاوت قرار می گیرد و به این گونه محصولات از منظر آثار هنری نیز نگریسته می شود.

اکتشافات بشر از دیرباز نشان داده است که همه پدیده های زنده و طبیعی پیوندی قوی و اسرارآمیز با دنیای هندسه و ریاضیات دارند. اگرچه این روابط تنوع زیادی را در موجودات طبیعی نشان می دهد. اما در این تنوع (نسبت اجزا و روابط ساختاری بدن درونی و بیرونی اشکال حرکت و رشد …) تنها یک سیستم وجود دارد.

تأمل در این مورد ما را به درک بیشتر و عمیق‌تر از مطابقت موجود بین هر یک از این الگوها و روابط مورد بحث با «قوانین و سیستم‌های یک جهان هندسی عددی ثابت و پایدار» هدایت می ‌کند.

در جستجوی این الگوها در پدیده های طبیعت، تنوع، عمق و حضور به جایی می رسد که هر بار که انسان جلو می رود، شگفتی او بیشتر می شود! این ریشه مشترک در منظومه حاکم بر طبیعت، بی شک باعث شده است که انسان از گذشته های دور – آگاهانه یا ناآگاهانه – از این روابط استفاده کند و به استفاده از ویژگی های پنهان به این قلمرو حقوقی کمک کند.

از حضور گسترده ساده ترین عناصر و اشکال هندسی در دنیای مکانیک گرفته تا اشکال نامحدود و متنوع ابعاد و نقوش هندسی سیستماتیک در شاخه های مختلف هنر (نقاشی، حجم نویسی، معماری، خوشنویسی، موسیقی و…) همگی داستان این قوانین و روابط را پوشش می دهند و از همه مهمتر نیاز به دانستن بیشتر در مورد چرایی و چگونگی استفاده از این رویکرد را به عنوان ابزاری موثر در خلقت بیان می کنند.

در طراحی صنعتی، به عنوان قاضی در سراسر طیف هنر و صنعت، نه تنها این موضع مورد بحث منتفی است، بلکه به دلیل پیامدهای مثبت و چند وجهی که اجرای صحیح و مناسب این قوانین از هر طرف دارد، اهمیت طیف (هنر و صنعت) در کنار سایر جنبه‌ ها افزایش خواهد یافت.

برای یافتن پاسخ بسیاری از نیازهای پنهان در یک مورد، دانستن رویکرد جامع و داشتن چندین ابزار عملکرد بهترین کار خواهد بود. پایه های هندسی غالب (فرم ها، قواعد، تناسبات، زوایا، … و به طور خلاصه اشکال خالص با اصول قابل فهم) جزء این موارد است.

در کشورهای در حال توسعه، تداوم اغلب به معنای دسترسی به مصنوعات، محصولات و اکتشافات غربی بوده که فراتر از این مرحله است. از سوی دیگر، مدرنیزاسیون در کشورهای صنعتی نگاهی نو به آنچه در حال حاضر وجود دارد، می کنند.

بنابراین اگرچه این ممکن متناقض به نظر برسد، اما «بازگشت به ریشه‌ها» و اخیراً کشف مجدد ارزش‌ های گذشته، دیدگاهی است که امروزه بینندگان این دوره در تلاش هستند تا کلید و راهی برای آن بیابند.

یادآوری این نکات موید این واقعیت است که علیرغم حضور گسترده فناوری و ریاضیات به صورت کاربردی، زیبا و معنادار، باید نسبت به این دانش کهن، قوانین آن، نظام آن و از نقطه نظر امروزی  و از دید مزایای استفاده از آن برای ایجاد مصنوعات متعدد شناخت بیشتری کسب کرد.

سخن آخر

تحلیل هندسی بناهای سنتی ایران نشان می ‌دهد که هندسه‌ ها و تناسب‌ های گوناگونی از جمله پلان‌ های طبقات، برش، نقوش معماری و هندسی و ویژگی‌ های سازه‌ای و مکانیکی در معماری ایرانی کاربرد فراوانی داشته است.

بعلاوه کاربرد هندسه به دلیل ایجاد زیبایی‌ شناسی بصری در هنرهای تجسمی و معماری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار و تقریباً تمام آثار هنری مبتنی بر شکلی از هندسه است.

بررسی آثار معماری معاصر ایران نشان می دهد که مهندسی عامل بسیار مهمی در شکل گیری آثار معماری ایرانی بود. این عامل مهم در کار معماران چه در گذشته و چه امروز به عنوان شاخصی مقدس شناخته می شود. بر این اساس معماران همواره سعی در ارزیابی جنبه های معنوی و مادی در کار خود داشته و سعی در به کارگیری آنها داشته اند.

استفاده از نظم هندسی در پلان و همچنین استفاده از هندسه نهفته و ساخت درک هندسی با استفاده از حس رشد به میزان بیشتری نسبت به سایر مفاهیم هندسی و معماری سنتی در معماری مدرن مورد توجه قرار گرفت. علاوه بر این، استفاده از کهن الگوها و نقش ما در معماری سنتی همواره مورد توجه معماران مدرن بوده است.