تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش اول

بخش اول تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری ) کاشی کاری ایران قبل از اسلام:

ایران کشوری با آب و هوای گرم و خشک است که حدود یک چهارم مساحت ایران را کویر و بیابان تشکیل می‌دهد. مساحت این کشور بیشتر توسط خاک، ماسه و سنگ پوشانده شده و در نتیجه معماری ایرانی نیز با عناصری نظیر آجر، کاشی و خشت آشنایی دیرینه‌ای دارد.

آنچه که از شواهد برمی‌آید، مردم ایران خیلی زود با صنعت کاشی‌کاری آشنا شدند و محیط زندگی خود را با آن شکل دادند. سرام پخش معتقد است که با آگاهی از زیبایی‌ها و شگفتی‌های تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری ایران می‌توان نکات زیادی آموخت. در بخش اول این مقاله به کاشی‌کاری ایران قبل از اسلام می‌پردازیم.

 

 

هنر موزاییک‌سازی و کاشی‌کاری معرق، ترکیبی از خصایص تجریدی و انفرادی اشیاء و رنگ‌هاست، که بیننده را به تحسین ذوق و سلیقه و اعتبار کار هنرمند در تلفیق و ترکیب پدیده‌های مختلف وادار می‌سازد. تزئینات کاشی بر روی ستون‌های معبدالعبید در بین‌النهرین باقی‌مانده از سال‌های نیمه‌ی دوم هزاره‌ی دوم قمری نشانگر اولین کاربردهای هنر کاشی‌کاری در معماری است تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری را نشان می دهد.

این شیوه تزئینی که با ترکیب سنگ‌های الوان و قراردادن آنها در کنار یکدیگر و با نظم و تزئینی خاص هم چنین با استفاده از اشیاء رنگین مانند صدف، استخوان و … ترتیب یافته، بیشتر شبیه به شیوه‌ی موزاییک‌سازی است تا کاشی‌کاری، که به هر حال اولین تلفیق اشیاء تزیینی است که با نقوش مختلف هندسی زینت‌بخش نمای بنا شده، و پایه‌ای جهت تداوم هنر کاشی‌کاری به خصوص نوع معرق آن در آینده گردیده است.

همچنین اولین تزئینات آجرهای لعابدار و منقوش نیز بر دیواره‌های کاخ‌های آشور و بابل به کار گرفته شده است. در ایران مراوده فرهنگی، اجتماعی، نظامی، داد و ستدهای اقتصادی و رابطه صنعتی، گذشته از ممالک همجوار، با ممالک دور دست نیز سابقه تاریخی داشته است. این روابط تأثیر متقابل فرهنگی را در بسیاری از نمادهای صنعتی و هنری به ویژه هنر کاشی‌کاری و کاشی‌سازی و موزاییک به همراه داشته، که اولین آثار و مظاهر این هنر در اواخر هزاره‌ی دوم قمری جلوه‌گر می‌شود.

در کاوش‌های باستان‌شناسی چغازنبیل، شوش و سایر نقاط باستانی ایران، علاوه بر لعاب روی سفال، خشت‌های لعابدار نیز یافته شده است. فن و صنعت موزاییک‌سازی یعنی ترکیب سنگ‌های رنگی کوچک و طبق طرح‌های هندسی و با نقوش مختلف زیبا در این زمان به اوج ترقی و پیشرفت خود رسیده که اشیاء بدست آمده از حفریات مارلیک را می‌توان نمونه عالی و کامل آن دانست. این جام موزاییکی که از ترکیب سنگ‌های رنگین به شیوه‌ی دو جداره ساخته شده از نظر اصطلاح فنی به هزار گل معروف است و از لحاظ کیفیت کار در ردیف منبت قرار دارد.

 

 

تزیینات به جای مانده از زمان هخامنشیان حکایت از کاربرد آجرهای لعابدار رنگین و منقوش و ترکیب آنها دارد، بدنه‌ی ساختمان‌های شوش و تخت‌جمشید با چنین تلفیقی آراسته شده‌اند، دو نمونه جالب توجه از این نوع کاشی‌کاری در شوش به دست آمده که به شیران و تیراندازان معروف است. علاوه بر موزون بودن و رعایت تناسب که در ترکیب اجزاء طرح‌ها به کار رفته، نقش اصلی همچنان حکایت از وضعیت و هویت واقعی سربازان دارد. چنان که چهره‌ها از سفید تا تیره و بالاخره سیاه رنگ است، وسایل زینتی مانند گوشواره و دستبندهایی از طلا در بردارند و یا کفش‌هایی از چرم زرد رنگ به پا دارند.

از تزیینات کاشی همچنین برای آرایش کتیبه‌ها نیز استفاده شده است. رنگ متنِ اصلی کاشی‌های دوره‌ی هخامنشیان اغلب زرد، سبز و قهوه‌ای می‌باشد و لعاب روی آجرها از گچ و خاک پخته تشکیل شده است. نمونه‌های دیگری از این نوع کاشی‌های لعابدار مصور به نقش حیوانات خیالی مانند سیمرغ و یا گریفن دارای شاخ گاو، سر و پای شیر و چنگال پرندگان نیز طی حفریات چندی پیش به دست آمده است.

 

 

قطعاتی از قسمت‌های مختلف کاشی‌کاری متنوع زمان هخامنشیان تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری را نشان می دهد که در حال حاضر در مجموعه‌ی موزه لوور و سایر موزه‌های معروف جهان قرار دارد. در دوره‌ی اشکانیان صنعت لعاب‌دهی پیشرفت قابل ملاحظه‌ای کرد، و به خصوص استفاده از لعاب یکرنگ برای پوشش جدار داخلی و سطح خارجی ظروف سفالین معمول گردید، و همچنین غالباً قشر ضخیمی از لعاب بر روی تابوت‌های دفن اجساد کشیده می‌شده است.

در این دوره به تدریج استفاده از لعاب‌هایی به رنگ‌های سبز روشن و آبی فیروزه‌ای رونق پیدا کرد. بنا به اعتقاد محققان، صنعت لعاب‌سازی در زمان اشکانیان در نتیجه ارتباط تجاری و سیاسی بین ایران و خاور دور به چین راه یافته، و سفالگران چین در زمان سلسله هان (206ق م _220 میلادی) از فنون لعاب‌دهی رایج در ایران برای پوشش ظروف سفالین استفاده می‌کردند.

به علت ناشناخته ماندن معماری دوره اشکانی در ایران و همینطور توسعه فن لعاب‌دهی گمان می‌رود در این دوره هنرمندان استفاده چندانی از لعاب برای پوشش خشت و آجر نکرده و نقاشی دیواری را برای تزیین بناها ترجیح داده‌اند.

دیوار نگاره‌های کاخ آشور و کوه خواجه سیستان یادآور اهمیت و رونق نقاشی دیواری در این دوره است. طرح‌های تزیینی این دوره از نقش‌های گل و گیاه، نخل‌های کوچک، برگ‌های شبیه گل لوتوس و تزیینات انسانی و حیوانی است، که در آرایش دو بنای یاد شده نیز به کار رفته است.

در عصر ساسانیان هنر و صنعت دوره‌ی هخامنشیان مانند سایر رشته‌های هنری ادامه پیدا کرد، و ساخت کاشی‌های زمان هخامنشیان با همان شیوه و با لعاب ضخیم‌تر رایج گردید. نمونه‌های متعددی از این نوع کاشی‌ها که ضخامت لعاب آن‌ها به قطر یک سانتی‌متر می‌رسد در کاوش‌های فیروز‌آباد و بیشابور به دست آمده است.

 

 

نقش برجسته بیشابور در دوره ساسانیان

در دوره ساسانیان علاوه بر هنر کاشی‌سازی هنر موازییک‌سازی نیز متداول گردید. مخصوصاً پوشش دو ایوان شرقی و غربی بیشابور از موزاییک به رنگ‌های گوناگون و تزئینات گل و گیاه و نقوشی از اشکال پرندگان و انسان را در بر می‌گیرد. کیفیت نقوش موزاییک‌های یافت شده در بیشابور گویای ادامه سبک و روش هنری است که در دوره‌ی اسلامی به شیوه معرق در کاشی‌سازی و کاشی‌کاری تجلی نموده است.

در این مقاله سرام پخش سعی خواهد کرد به صورت مختصر تحول هنر کاشی‌سازی ازاوایل دوره اسلامی تا عصر حاضر را مورد بررسی قرار بدهد و همچنین به طور اجمال نحوه تزئین و کاربرد آن در قرون مختلف اسلامی را شرح دهد.

 

 

ادامه مطلب در بخش بعدی ….

---

برای خواندن کامل این مطلب به صفحات زیر مراجعه نمایید :

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش اول

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش دوم

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش سوم

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش چهارم

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش پنجم

---

[flm_button link_address=”https://instagram.com/cerampakhsh” link_target=”_blank” icon_placement=”Left” button_text=”اینستاگرام ما را دنبال کنید” font_family=”Shabnam” font_size=”15px” button_size=”XS” button_color=”White” text_color=”Purple” button_hover=”HoverF-Purple” rounded_corners=”3″ custom_border_color=”9f5de2″ animate_icon=”Grow” icon=”fa-instagram”]