تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش سوم

بخش سوم) پیشینه کاشى‌کارى ایرانى :

در بخش اول درمورد تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری ایرانی قبل از اسلام صحبت نمودیم و نیز در ادامه  تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری ایرانی بعد از اسلام را توضیح دادیم.

 

طبق مدارک تاریخى و باستان‌‌شناسى حکایت از این دارد که در اواخر هزاره دوم هنرمندان ایرانی، از خشت و آجرهاى لعابدار استفاده مى‌‌کردند و به ساخت آن آشنا بودند.

در کاوش‌‌هاى چغازنبیل در شوش و نیز سایر نقاط باستانى خشت‌‌هاى لعابدار یافت شده است. در تزئیناتى که از دوره هخامنشى برجاى مانده، کاربرد آجرهاى لعابدار رنگین در بدنه ساختمان‌هاى شوش و تخت‌جمشید دیده مى‌شود. ساسانیان نیز ساخت کاشى‌هاى زمان هخامنشیان را با همان شیوه و با لعاب ضخیم‌تر ادامه دادند. هنر موزائیک نیز در این دوران متداول شد.

در دوره اسلامى این هنر در خدمت معمارى قرار داشت و در دوره تیمورى این فن بیشتر مورد توجه واقع گردید. و بعد در دوره صفوى بسرعت پیشرفت نموده، ولى از دوره صفویه کاشى‌کارى ایران سیر نزولى طى کرد.

نقش و نگار کاشی در معماری اسلامی

تا دو قرن پس از ظهور اسلام در منطقه بین‌النهرین شاهدی بر رواج صنعت کاشی کاری نداریم و تنها در این  زمان یعنی اواسط قرن سوم هجری، هنر کاشی‌کاری احیا شده و رونقی مجدد یافت. در حفاری‌های شهر سامرا، پایتخت عباسیان، بین سال‌های 836 تا  883 میلادی بخشی از یک کاشی چهارگوش چند رنگ لعابدار که طرحی از یک پرنده را در برداشته، به دست آمده است.

از جمله کاشی‌هایی که توسط سفالگران شهر سامرا تولید و به کشور تونس صادر می‌شد، می‌توان به تعداد صد و پنجاه کاشی چهارگوش چند رنگ و لعابدار اشاره کرد که هنوز در اطراف بالاترین قسمت محراب مسجد جامع قیروان قابل مشاهده‌اند.

احتمالا بغداد، بصره و کوفه مراکز تولید محصولات سفالی در دوران عباسی بوده‌اند. صنعت سفالگری عراق در دهه پایانی قرن سوم هجری رو به افول گذاشت و تقلید از تولیدات وابسته به پایتخت در بخش‌های زیادی از امپراتوری اسلامی مانند راقه در سوریه شمالی و نیشابور در شرق ایران ادامه یافت. در همین دوران، یک مرکز مهم ساخت کاشی‌های لعابی در زمان خلفای فاطمی در فسطاط مصر تأسیس گردید.

نخستین نشانه‌های کاشی‌کاری بر سطوح معماری، به حدود سال 450  هجری قمری باز می‌گردد که نمونه‌ای از آن بر مناره مسجد جامع دمشق به چشم می‌خورد. سطح این مناره با تزئینات هندسی و استفاده از تکنیک آجرکاری پوشش یافته، ولی محدوده کتیبه‌ای آن با استفاده از کاشی‌های فیروزه‌ای لعابدار تزئین گردیده است.

شبستان گنبددار مسجد جامع قزوین( 509  ه.ق)  که تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری نشان می دهد ، شامل حاشیه‌ای تزئینی از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ کوچک می‌باشد و از نخستین موارد شناخته شده‌ای است که استفاده از کاشی در تزئینات داخلی بنا را در ایران اسلامی به نمایش می گذارد. در قرن ششم هجری، کاشی‌هایی یا لعاب‌های فیروزه‌ای و لاجوردی با محبوبیتی روزافزون روبه‌رو گردیده و به صورت گسترده در کنار آجرهای بدون لعاب به کار گرفته شدند.

 

 

تا اوایل قرن هفتم هجری، ماده مورد استفاده برای ساخت کاشی‌ها گِل بود اما در قرن ششم هجری، یک ماده دست‌ساز که به عنوان خمیر سنگ یا خمیر چینی مشهور است، معمول گردید و در مصر و سوریه و ایران مورد استفاده قرار گرفت.

در دوره حکومت سلجوقیان و در دوره‌ای پیش از آغاز قرن هفتم هجری، تولید کاشی توسعه خیره‌کننده‌ای یافت. مرکز اصلی تولید، شهر کاشان بود.

 

تعداد بسیار زیادی از گونه‌های مختلف کاشی چه از نظر فرم و چه از نظر تکنیک ساخت، در این شهر تولید می‌شد. اشکالی همچون ستاره‌های هشت‌گوش و شش‌گوش، چلیپا و شش ضلعی برای شکیل نمودن ازاره‌های درون ساختمان‌ها با یکدیگر ترکیب می‌شدند.

 

ازاره چیست؟

ازاره که به روکش حفاظتی دیوار از کف اتاق تا ارتفاع یک متری گفته می‌شود. عنصری تزیینی و ساختمانی است که در اکثر بناهای تاریخی ایران مشاهده شده و گونه‌های مختلف آن با سبک معماری و عناصر تزیینی و نقوش متداول در هر دوره هماهنگ است. امروزه قرنیز جایگزین ازاره‌های قدیمی شده است.

در معماری گذشته ایران توجه به فایده‌مندی حتی در ظاهر اشیاء، موجب شده بود که قسمت‌هایی چون ازاره که جنبه عایق‌سازی دیوار را داشت با تزییناتی از قبیل کاشی‌های رنگارنگ و حجاری‌های زیبا در قالب اثری فرهنگی و هویت بخش جلوه‌نمایی کند.

 

 

از کاشی‌های لوحه مانند در فرم‌های مربع یا مستطیل شکل و به صورت حاشیه و کتیبه در قسمت بالایی قاب ازاره‌ها استفاده می‌شد. قالب‌ریزی برخی از کاشی‌ها به صورت برجسته انجام می‌شد، در حالی که برخی دیگر مسطح بوده و تنها با رنگ تزئین می‌شدند. در این دوران از سه تکنیک لعاب تک رنگ، رنگ‌آمیزی مینائی بر روی لعاب و رنگ‌آمیزی زرین فام بر روی لعاب استفاده می‌شد.

تکنیک استفاده از لعاب تک رنگ، ادامه کاربرد سنت‌های پیشین بود اما در دوران حکومت سلجوقیان، بر گستره لعاب‌های رنگ شده، رنگ‌های کرم، آبی فیروزه‌ای و آبی لاجوردی(کبالتی) نیز افزوده گشت.

 

 

 

ادامه مطلب تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری در بخش بعدی ….

 

---

برای خواندن کامل این مطلب به صفحات زیر مراجعه نمایید :

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش اول

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش دوم

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش سوم

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش چهارم

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش پنجم

---

[flm_button link_address=”https://instagram.com/cerampakhsh” link_target=”_blank” icon_placement=”Left” button_text=”اینستاگرام ما را دنبال کنید” font_family=”Shabnam” font_size=”15px” button_size=”XS” button_color=”White” text_color=”Purple” button_hover=”HoverF-Purple” rounded_corners=”3″ custom_border_color=”9f5de2″ animate_icon=”Grow” icon=”fa-instagram”]