تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش چهارم

بخش چهارم )  کاشی کاری در دوران ایلخانیان :

تخت سلیمان محوطه‌ای عظیم و باستانی در استان آذربایجان‌غربی است که آتشکده آذرگشسب، یکی از بزرگترین آتشکده‌های دوران ساسانی، درآن جا قرار دارد.

در دوره ایلخانان مغول، یعنی در قرن هفتم هجری قمری، ابا قاخان که در مراغه حکومت می‌کرد برای ساختن کاخ شکار و اقامتگاه تابستانی‌اش، به تخت سلیمان آمد و از مصالح باقی‌مانده آتشکده استفاده کرد و تمام کاخ خود را با کاشی‌های طلایی و گچ‌بری‌های باشکوه تزئین کرد. این کاشی نیز یکی از همان کاشی‌های طلایی یا زرین‌فام کاخ آقاباخان است.

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری در آن دوران کاشی‌های زرین‌فام درتاریک‌ترین دوره تاریخ ایران، یعنی دوره مغول، توسط هنرمندان ایرانی به کارگرفته شد و از نظر نوع ساخت و کیفیت با کاشی‌های دوره قبل و بعد از خود فرق می‌کرد. در ضمن، این اولین کاشی ایرانی بود که نام هنرمند و تاریخ ساخت کاشی بر روی آن حک می‌شد. نقش‌های اغلب این کاشی‌ها تصویرهای شاهنامه فردوسی و سوارکاران و شاهزادگان نشسته بر تخت است که به صورت کاملاً برجسته ترسیم شده است.

 

اما سؤال اساسی این است که چرا چنین هنر بی‌نظیری دردوره‌ای به وجود آمده که تاریک‌ترین روزهای زندگی مردم ایران بوده است؟

شاید با کمی فکر درباره کاشی و نقش و نگار آن، بتوانیم تا حدودی به این سؤال پاسخ دهیم . همان‌طورکه می‌بینید، این کاشی به صورت هشت‌پر است.

شکل کاشی هشت پر از چرخیدن دو مربع به وجود آمده و از قدیم، نشانه رمزی خورشید بوده است. در ضمن، از قدیم مردم معتقد بودندکه بهشت هشت در دارد که در هشتم آن، یعنی توبه، همیشه باز است؛ پس شکل کلی کاشی نشانه بهشت، خورشید، نور و رهایی از تاریکی و ظلم است.

اما نقش روی آن سیمرغ است. سیمرغ از معروف‌ترین شخصیت‌های شاهنامه است که با خود سعادت و خوشبختی می‌آورد. او بر بالای کوه البرز زندگی می‌کند و تنها با فکر و کمک اوست که رستم به دنیا می‌آید. در شاهنامه آمده است که هرکس پری از سیمرغ داشته باشد هیچ‌کس نمی‌تواند به او آسیب برساند.

پس به همراه داشتن پری ازسیمرغ به معنای درامان بودن از ظلم و ستم است.

در مجموع، طرح و نقش این کاشی اتفاقی یا از روی تفنن شکل نگرفته، بلکه نشان می‌دهد که ایرانیان در دوره‌ای که از سخت‌ترین دوره‌های زندگی خود، به دنبال راه نجاتی بودند و خواسته‌ها و آرزوهای قلبی خود را در قالب شاهکارهای هنری بروز داده‌اند.

 

 

ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن علی بن ابی طاهر، مورخ دربار ایلخانیان و یکی از نوادگان خانواده مشهور سفالگر اهل کاشان به نام ابوطاهر، توضیحاتی را در خصوص برخی روش‌های تولید کاشی، نگاشته است. وی واژه هفت رنگ را به تکنیک رنگ‌آمیزی با مینا بر روی لعاب اطلاق کرد. این تکنیک در دوره بسیار کوتاهی بین اواسط قرن ششم تا اوایل قرن هفتم هجری از رواجی بسیار چشمگیری برخوردار بود و نشان دهنده تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری ایرانی می باشد.

لعاب زرین‌فام که ابوالقاسم آن را دو آتشه می‌خواند، رایج‌ترین و معروف‌ترین تکنیک در تزئینات کاشی بود. این تکنیک ابتدا در قرن دوم هجری در مصر برای تزیین شیشه مورد استفاده قرار می‌گرفت. مراحل کار به این شرح بوده که پس از به کارگیری لعاب سفید بر روی بدنه کاشی و پخت آن، کاشی با رنگدانه‌های حاوی مس و نقره رنگ‌آمیزی می‌شده و مجددا در کوره حرارت می‌دیده و در نهایت به صورت شی درخشان فلزگونه‌ای در می‌آمده است.

با توجه به مطالعات پیکره‌شناسی که بر روی نخستین کاشی‌های معروف به زرین‌فام انجام گرفته و نیز از آنجایی که در این نوع از کاشی‌ها بیشتر طرح‌های پیکره‌ای استفاده می‌شده تا الگوهای گیاهی، می‌توان گفت این نوع از کاشی‌ها به ساختمان‌های غیرمذهبی تعلق داشته‌اند.

 

 

ویرانی حاصل از تهاجم اقوام مغول در اواسط قرن هفتم هجری، تنها مدت کوتاهی بر روند تولید کاشی تأثیر گذاشت و در واقع هیچ نوع کاشی از حدود سالهای 642-654  ه.ق بر جای نمانده است. پس از این سال‌ها، حکام ایلخانی اقدام به ایجاد بناهای یادبود کرده و به مرمت نمونه‌های پیشین پرداختند. نتیجه چنین اقداماتی، احیای صنعت کاشی‌سازی بود.

 

در این دوران، تکنیک مینایی از بین رفت و گونه دیگری از تزئین سفال که بعدها عنوان لاجوردینه را به خود گرفت، جانشین آن شد. در این تکنیک، قطعات قالب‌ریزی شده با رنگ‌های سفید، لاجوردی و در موارد نادری فیروزه‌ای، لعاب داده می‌شدند و پس از اضافه شدن رنگ‌های قرمز، سیاه یا قهوه‌ای بر روی لعاب، برای بار دوم در کوره قرار داده می‌شدند.

در اوایل دوره ایلخانی، تکنیک زرین‌فام بر روی لعاب بدون هیچ رنگ افزوده‌ای به کار برده می‌شد، لکن در ربع پایانی قرن هفتم، رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای به میزان اندکی مورد استفاده قرار گرفتند.

با نزدیک شدن به قرن هشتم هجری، آبی لاجوردی از رواج و محبوبیت بیشتری برخوردار شد و سرانجام تکنیک نقاشی زیر لعاب با استفاده از رنگ‌های آبی لاجوردی و اندک مایه‌ای از رنگ‌های قرمز و سیاه، جایگزین نقاشی زرین‌فام شد که کاشی‌های تولید شده با چنین تکنیکی معمولا با نام کاشی‌های سلطان‌آباد شناخته می‌شوند. این تکنیک تا اواسط قرن هشتم مورد استفاده قرار می‌گرفت و پس از آن منسوخ شد.

 

ادامه مطلب تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری در بخش بعدی ….

 

 

---

برای خواندن کامل این مطلب به صفحات زیر مراجعه نمایید :

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش اول

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش دوم

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش سوم

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش چهارم

تاریخچه هنر اصیل کاشی کاری بخش پنجم

---

[flm_button link_address=”https://instagram.com/cerampakhsh” link_target=”_blank” icon_placement=”Left” button_text=”اینستاگرام ما را دنبال کنید” font_family=”Shabnam” font_size=”15px” button_size=”XS” button_color=”White” text_color=”Purple” button_hover=”HoverF-Purple” rounded_corners=”3″ custom_border_color=”9f5de2″ animate_icon=”Grow” icon=”fa-instagram”]