تاریخچه کاشی و سرامیک ایران

کاشی نامش را از قومی آریایی نژاد به نام کاش گرفته است. بر مبنای آخرین کشیفیات و تحقیقات باستان شناسی، آثاری از چهارده هزار سال قبل به دست آمده که این کشفیات مبین قدمت صنعت و هنر کاشی سازی در ایران است. در طول این سابقه طولانی ویژگی های مشخص و ویژه ای را می توان در این فن و هنر ایرانی مشاهده کرد که منعکس کننده و بیانگر وضعیت سیاسی، فرهنگ، اقتصاد و مذهب از یک طرف و ذوق و سلیقه شخصی و قومی هنرمندان ایرانی از طرف دیگر است.

بهترین نمونه کاشی های ایرانی اوایل هزاره قبل از میلاد، کاشی های دروازه معروف ایشتارد بابل است که هم اکنون بازمانده های آن در موزه برلین نگهداری می شود. مصادف با همین ایام، هنر کاشی کاری در شوش و نواحی مرکزی و غربی ایران نیز رواج بسیار داشته است و از کاشی برای تزیین دیوارها استفاده می شد. به عنوان مثال برای تزیین دیوارهای کاخ هگمتانه از کاشی های الوان به سبک دروازه ایشتارد بابل استفاده شده است.

فن و هنر سفال گری در ایران نیز قدمت دیرینه ای دارد و به حدود هزاره هشتم قبل از میلاد می رسد. نتیجه کاوش باستان شناسان نشان می دهد که رواج چرخ سفالگری در ایران به هزاره پنجم قبل از میلاد میرسد. اختراع چرخ سفالگری تحول چشمگیری در این هنر و تاثیر بسیار زیادی بر جنبه های اقتصادی آن وجود آورد.

هرچند در طی ادوار تاریخی اهمیت هنر فلز کاری تا حدودی هنر سفالگیری را تحت الشعاع خود قرار داد، اما با وجود توسعه فلز کاری، ظروف سفالی به اشکال گوناگون برای استفاده روزمره و طبقات کم درآمد ادامه پیدا کرد.

پس از دوران مادها، در زمان هخامنشیان، هنر کاشی سازی رونق یافت به طوری که در زمان داریوش بزرگ، برای تزیین تالارها و ایوان های کاخ تخت جمشید و شوش از کاشی های متنوع استفاده شده است که هم اکنون نمونه های ارزنده آن ها در موزه لوور و ایران باستان موجود است. همچنین کاشی های باریک مستطیل شکل به کار رفته در نقش کوروش کبیر، چگونگی رشد و رونق هنر کاشی ایران را در آن زمان نشان می دهد. این هنر تا اواخر دوره هخامنشیان از رونق کافی برخوردار بود و لیکن با حمله اسکندر و نفوذ معماری یویانی به ایران، هنر کاشی سازی در ایران تقریبا رو به زوال گذاشت و متروک گردید. اشکانیان نیز علاقه زیادی به این صنعت نشان ندادند و این وقفه تا دوره ساسانیان ادامه یافت. در این دوره بار دیگر صنعت و هنر کاشی کاری رونق دوباره یافت. در این دوره هنرمندان ایرانی از نقوش حیوانات و پرندگان در کاشی های خود استفاده می کردند که هم اکنون نیز آثار و بقایای کاشی آن دوره بر جای مانده است.

به رغم وجود وقفه در صنعت کاشی در زمان اشکانیان، در اواسط آن دوره نوآوری هایی در هنر سفالگری ایران به وجود آمد که از جمله آن ها می توان به ساخت نوعی لعاب معروف به لعاب قلیایی به رنگ های سبز و آبی تیره اشاره کرد که سفالگران از آن برای پوشش ظروف و تابوت های سفالین استفاده می کردند.

با ورود اسلام به ایران، شیوه سفالگری کماکان مانند قبل از اسلام ادامه پیدا کرد به خصوص برخی از سفالینه های بی لعاب قرون اولیه اسلامی شباهت زیادی به ظروف سفالین قبل از اسلام به خصوص اواخر دوره ساسانی دارند.

ولی این روند در خصوص صنعت کاشی ایران به گونه دیگری بود چراکه با هجوم اعراب به ایران، مجددا دوره زوال صنعت کاشی سازی ایران آغاز شد و فقط در نقاط کمی از ایران مانند خراسان، کردستان و لرستان آن هم به علت عدم دسترسی اعراب به این مناطق، این صنعت توانست راه پیشرفت و تکامل خود را ادامه دهد.

با استقرار اسلام، صنعت گران ایرانی به هنر خود رنگ و بوی اسلامی بخشیدند. در این دوره کاشی کاری به یک هنر ظریف و مذهبی تبدیل شد و جنبه تقدس پیدا کرد.

در قرن سوم هجری هنر و صنعت سفالگری از نظر لعاب دهی، تزیین و نقوش به مراحل بسیار پیشرفته ای رسید و مراکز سفالگری متعددی در اکثر نقاط مختلف کشور به ویژه در شمال و شمال شرق به وجود آمد. از جمله مراکز مهم سفالگری آن دوره می توان به شوش در جنوب غرب، سیراف در جنوب، نیشابور، جرجان، آمل و ساری در شمال ایران اشاره کرد.

از همین روزگار به دلیل ارتباط اقتصادی و تجاری با خاور دور به خصوص چین، سفالگری ایران و خاور دور دارای تاثیرات متقابلی روی یکدیگر می شوند.

در قرن پنجم هجری، صنایع سفالگری و کاشی کاری ایران همگام باتوسعه و پیشرفت سایر شاخص های هنری، رشد و ترقی فراوانی را تجربه می کند. در این دوران سفالینه های جدید با تکنیک ها و روش های متفاوت با دوره های قبلی ساخته می شد.  از جمله نوآوری های آن دوره می توان به سفالینه های نوع کنده کاری شده، یک رنگ و قالب زده اشاره کرد. از همین دوره ساخت کاشی های یک رنگ و قالب زده اشاره کرد. از همین دوره ساخت کاشی های یک رنگ به ویژه فیروزه ای رنگ که از آن همراه با آجر برای آرایش بناها استفاده می شد، رایج می شود.

در اواخر قرن ششم هجری استفاده از کاشی طلایی ستاره ای شکل برای تزیین بناهای مذهبی رایج شد که نمونه های آن را می توان در موزه ایران باستان، پوشش مقبره حضرت معصومه و محراب معروف امامزاده یحیی گرگان یافت.

در اواخر عصر سلجوقیان و خوارزمشاهیان استفاده از طرح ها و تکنیک های جدید در هنر و صنعت سفالگری آغاز شد که از جمله مهم ترین آن ها نوع زرین فام و نقاشی شده زیر لعاب می باشد. علاوه بر این نوآوری ها، به دلیل ارتباط مراکز هنری و سفالگیری ایران با سایر کشورها به خصوص خاور دور استفاده از خاک چینی که از چین وارد می شد برای ساخت نوعی از ظروف سفالین رایج شد. همزمان با حملات متعدد مغولان به ایران، دوره زوال سفالگری ایرانی آغاز می شود و جز در چند شهر در عمل این هنر به رکود کشیده می شود. از اواسط قرن هفتم هجری به تدریج کارگاه های سفالگری فعالیت مجدد خود را شروع کرده و به تولید سفالینه عای متعدد و متنوع و کاشی های الوان پرداختند. همچنین در این دوره فعالیت کارگاه های جدیدی در شهرها و مراکز ایلخانیان تاسیس گردید که در این بین می توان به تخت سلیمان، سلطانیه، ساوه، تبریز و ورامین اشاره کرد.

از ویژگی های بارز سفالینه این دوره می توان به ظروف سفالی با نقش و زیر لعاب و نقش برجسته اشاره کرد. همچنین از این دوره می توان به عنوان دوره آغازین نفوذ تصویرگری همانند مینیاتور و نقاشی بر روی سفالینه نام برد.

دوره تیموریان دوره ذونق و شکوه کاشی کاری ایران می باشد. در این دوره کاشی کاری اسلامی با توسعه ساخت کاشی های معرق، عصر جدیدی را آغاز می کند، و از کاشی های معرق برای تزیین بناهای مذهبی و غیر مذهبی استفاده می شود. حتی دراین دوره هنرمندان ماهر کاشی کار اصفهان و شیراز برای تزیین بناهای شهرهایی چون سمرقند، هرات و بخارا به آن سرزمین ها مهاجرت می کنند.

از بهترین نمونه های این هنر در دوره تیموریان، مسجد گوهر شاد مشهد است که با کاشی های فیروزه ای و لاجوردی تزیین شده است. مسجد کبود تبریز نیز یکی دیگر از شاه کارهای هنر کاشی کاری آن دوره به حساب می آید.

در دوران تیموریان ساخت ظروف سفالین همانند دوره ایلخانیان در مراکز سفالگری رواج داشت. هنرمندان سفالگر این دوره بیشتر از رنگ های تیره مانند آبی و سبز تیره برای تزیین سفالینه ها استفاده می کردند. همچنین از اواسط این دوره ساخت نوعی سفالینه جدید معروف به آبی و سفید گسترش یافت.

طی دوران طولانی صفویان، سفالگری و کاشی کاری از اهمیت بالایی برخوردار بوده و مراکز جدید سفالگری در شهرهای مختلف مانند مشهد، اصفهان، یزد، کرمان و تبریز از رونق بالایی برخوردار بودند. در این دوره ساخت ظروف سفالین در انواع گوناگون و رایج شد و سفالینه  معروف به آبی و سفید که در عهد تیموریان رایج شده بود، در این دوره توسعه فراوانی یافت. در این دوره نیز به دلیل ارتباطات تجاری فراوان ایران با خاور دور سفالگری دو کشور چین و ایران تاثیر متقابل فراوانی بر یکدیگر گذاشته است.

در دوره صفویان هنر کاشی کاری ایران دچار تحول عظیمی می شود و کاشی هفت رنگ به دلیل کاربرد سریع و تولید ارزان تر برای تزیین بناها جایگزین کاشی معرق می شود. هرچند که همچنان در تزیین بناهای مذهبی کمابیش از کاشی معرق استفاده می شد.

از جمله شاه کارهای هنر کاشی کاری این دوره می توان به مسجد امام و مسجد شیخ لطف الله در زمان شاه عباس صفوی اشاره کرد که از لحاظ هنر کاشی کاری و کاشی سازی در حد اعلی می باشند. بعد از شاه عباس نیز صنعت کاشی سازی تا اواخر دوران صفویان ادامه داشت. بهترین نمونه کاشی کاری این دوره مربوط به قرن یازده هجری قمری، مدرسه چهارباغ در اصفهان است.

بعد از انقراض سلسله صفویان، در دوره های بعدی یعنی افشاریه، زندیه و قاجاریه هنر سفالگری و کاشی کاری همانند گذشته ادامه پیدا کرد ولی از نظر کیفیت قابل قیاس با دوره قبلی نبود. حتی متاسفانه هنر کاشی کاری در زمان قاجاریه از مسیر اصلی خود خارج شده و سیر نزولی پیمود. در این سه دوره باتغییر پایتخت از اصفهان به شیراز و سپس تهران مراکز عمده سفالگری جدیدی در این شهرها ایجاد شد و از کاشی های هفت رنگ که در آن ها بیشتر از رنگ زرد و احزایی و تصویر انسان استفاده می شد برای تزیین بناها به کار گرفته شد.

افول و عدم رونقی که از پایان دوره صفویان آغاز گردید متاسفانه تا دروان پهلوی ادامه یافت تا اینکه در این دوره اداره کل باستان شناسی و انجمن آثار ملی تشکیل شد. از سال 1308 به موازات اقدامات و تلاش هایی که استادان کاشی ساز قدیمی برای احیا و ترمیم خرابی بناهای قدیمی از خود نشان دادند، کاشی سازی در ایران دوباره به عنوان یک هنر ظریف ملی متجلی شد و استفاده از کاشی با سبک و نقش های قدیمی در بناهای جدید آغاز شد. کاشی کاری های موجود در آرامگاه حافظ و سعدی در شیراز، عمر خیام در نیشابور، کاخ مرمر، مدرسه سپهسالار و دروازه قران شیراز از این دسته هستند.( کریمی و کیانی، 1364)

در سال 1339 اولین واحد صنفی به نام شعبه کاشی سازی به منظور ترویج کاشی سازی به سبک مدرن اروپایی تاسیس شد. مصرف کاشی پس از جنگ جهانی دوم جای خود را به خوبی در معماری جدید باز کرد و رو به فزونی گذاشته بود در عمل به طور عمده توسط همین واحد تامین می شد.

متاسفانه به رغم وجود تجربه و سابقه تاریخی کهن در این صنعت، در دو قرن اخیر، به دلیل وجود تحولات وسیع در عرصه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در مناسبات بین المللی، که نقطه شروع آن را می توان انقلاب صنعتی دانست اختلاف بسیار چشمگیری را هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی در عرصه تولید و مصرف محصولات سفالی که کاشی و سرامیک نمونه های بارز آن می باشند، بین ایران و کشورهای پیشرفته صنعتی به وجود آورده است. نیاز به تولید انبوه همراه با راهکارهای آن از جمله تولید کارخانه ای و اتوماسیون خطوط تولید، کوشش در جهت دستیابی به دانش و فناوری نوین و برتر و سرمایه گذاری های کلان در بخش تحقیقات، الگوی مصرف و کاربرد محصولات که این محصول را از حالت تزیینی و لوکس به وسیله ای کاربردی تبدیل کرده است و همچنین حمایت همه جانبه انواع اتحادیه های تجاری و سیاسی همه و همه منجر به آن شده است که ایران جایگاه برجسته خود را بخصوص در قرن اخیر در این صنعت از دست بدهد و در عرصه مناسبات بین المللی میدان رقابت را به رقبای خارجی واگذار نماید.

در دهه های اخیر با توجه به گسترش شهر نشینی و ضرورت پاسخگویی به نیاز های رو به رشد مصرفی به خصوص در حوزه مسکن و ساختمان، ورود فناوری های تولید انبوه به ایران، وجود امکانات پایه ای تولید از جمله مواد اولیه، انرژی، نیروی کار و از همه مهمتر سابقه دیرینه سنتی در تولید محصولات سرامیکی، استقبال شدیدی را برای تولید انبوه و مکانیزه کاشی در ایران شاهد بوده ایم.

---

گردآوری شده توسط: پایگاه اطلاع رسانی سرام پخش