قدمت کاشی بعد از اسلام

در دوره ی بعد از اسلام به دلیل ساخت بسیار مراکز دینی و مساجد، هنر کاشی کاری، منبت کاری و معرق کاری و… از جمله هنر هایی بود که در آن دوره به اوج شکوفایی و جلوه ی خود رسید که قدیمی ترین نمونه کاشی کاری اسلامی در گنبدهای مساجد به چشم میخورد.

در دوران ال بویه، دو مسجد “نایین” و “نی ریز” از تزئینات آجرکاری به صورت الگوهای هندسی بهره جسته اند و همچنین آثار تاریخی مانند مسجد گوهرشاد و مقبره ی تیمور نیز نمونه ی دیگری از این هنر و معماری عظیم می باشد.
کاشی و کاشی کاری بعد از اسلام  را در دوران عباسی، سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجار به اختصار بررسی می کنیم.

کاشی در دوران عباسی

تا دو قرن پس از ظهور اسلام درمنطقه بین النهرین شاهدی بر رواج صنعت کاشی وجود ندارد و تنها در قرن سوم هجری هنر کاشی کاری احیا شد، درحفاری های شهرسامرا پایتخت عباسیان، بخشی از یک کاشی چهارگوش چند رنگ لعابدار که طرحی از یک پرنده را دربرداشته به دست آمده است.

نخستین کاشی کاری بر سطوح معماری به حدود سال450ه.ق باز می گردد که نمونه ای از آن بر مناره مسجد جامع دمشق به چشم می خورد که سطح این مناره با تزئینات هندسی و استفاده از تکنیک آجرکاری پوشش یافته و محدوده کتیبه‌ای آن با استفاده از کاشی‌ های فیروزه‌ای لعاب‌دار تزئین گردیده است.

در قرن ششم هجری، کاشی‌هایی با لعاب‌ های فیروزه‌ای و لاجوردی با محبوبیتی روزافزون رو به رو گردیده و به صورت گسترده در کنار آجرهای بدون لعاب به کار گرفته شدند.

شبستان گنبددار مسجد جامع قزوین(509ه.م) شامل حاشیه ای تزئینی از کاشی های فیروزه ای رنگ کوچک می باشد.

 کاشی در دوران سلجوقی

در دوره حکومت سلجوقیان و پیش از آغاز قرن هفتم هجری، تولید کاشی توسعه خیره کننده‌ای یافت، تکامل کاشی کاری در این دوران، به صورت استفاده از آجرهای لعابدار و رنگی بود که اصلی ترین رنگ به کار رفته، رنگ فیروزه ای بود که برای تزئین آجرهای بناهای تاریخی استفاده شده است.

از بناهای مذهبی که در ترکیب آنها از کاشی کاری فیروزه ای استفاده شده می توان به مسجد سید اصفهان، گنبد قرمز مراغه و مسجد جامع گناباد اشاره کرد.

در دوران سلجوقیان شهر کاشان مرکز تولید کاشی بود که در این زمان گونه‌های مختلف کاشی چه از نظر فرم و چه از نظر تکنیک ساخته شد، در این دوران از سه تکنیک لعاب تک‌رنگ، رنگ‌آمیزی مینائی بر روی لعاب و رنگ‌آمیزی زرین ‌فام بر روی لعاب استفاده می‌شد که تکنیک استفاده از لعاب تک‌رنگ، ادامه کاربرد سنت‌های پیشین بود اما در دوران حکومت سلجوقیان، بر گستره لعاب‌ های رنگ شده، رنگ‌های کرم، آبی فیروزه‌ای و آبی لاجوردی و کبالتی نیز افزوده گشت.

کاشی دردوران ایلخانی

لعاب زرین‌فام که دو آتشه نیز می‌خواندند، رایج‌ترین و معروف‌ترین تکنیک در تزئینات کاشی بود که در اوایل دوره ایلخانی، تکنیک زرین‌فام بر روی لعاب بدون هیچ رنگ افزوده‌ای به کار برده می‌شد، لکن در ربع پایانی قرن هفتم، رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای به میزان اندکی مورد استفاده قرار گرفتند.

با رواج ومحبوبیت آبی لاجوردی، تکنیک نقاشی زیر لعاب با استفاده از رنگ‌های آبی لاجوردی و اندک مایه‌ای از رنگ‌های قرمز و سیاه، جایگزین نقاشی زرین فام شد که کاشی‌های تولید شده با چنین تکنیکی معمولا با نام کاشی‌های سلطان‌آباد شناخته می‌شوند. این تکنیک تا اواسط قرن هشتم مورد استفاده قرار می‌گرفت و پس از آن منسوخ شد.

این نوع از کاشی‌ها برای ایجاد طرحی پیچیده در کنار یکدیگر چیده می‌شده و از آنها برای تزئین محراب‌ها استفاده می کردند، شیوه کار به این صورت بوده است که سفال‌های لعاب داده شده را بر مبنای طرح اصلی می‌بریدند و سپس با در کنار هم قرار دادن آنها، طرح اصلی را می‌ساختند.

در دوره ایلخانی پس از حمله مغول، تکنیک مینایی از بین رفت و گونه دیگری از تزئین سفال که بعد عنوان لاجوردینه را به خود گرفت جانشین آن شد. دراین تکنیک قطعات قالب ریزی شده، با رنگ های سفید، لاجوردی و در موارد نادری فیروزه ای، لعاب داده می شدند و پس از اضافه شدن رنگ های قرمز، سیاه یا قهوه ای به روی لعاب، برای بار دوم در کوره قرار می دادند.

 کاشی در دوران تیموری

سبک معماری تیموری از سنت معماری آجر خشتی ایلخانی نشات می گیرد. یکی از مهمترین بناهای تیموریان از نقطه نظر کاشی کاری، آق سرا است که در شهر سبز قرار داشت.

شهر سبز محل تولد تیمور و پایتخت دوم او بود. در دوره تیموریان طرح های کاشی کاری معرق، متراکم تر و بیشتر شدند، طیف وسیع و پیشرفته ای از کاشی معرق بر روی تعدادی از بناهای مهم یاد بود سده نهم مانند مسجد گوهرشاد هرات، مدرسه الغ بیک در سمرقند و مدرسه خرگرد دیده می شدند.

با توجه به وقت‌گیر بودن نصب کاشی‌های معرق، در اواخر قرن نهم هجری تکنیک ارزان‌تر و سریع‌تری با نام هفت‌رنگ، جایگزین آن شد. این تکنیک، ترکیب رنگ‌های مختلف و متعددی را بر روی کاشی ممکن ساخته بود.

همچنین در چنین شیوه‌ای، رنگ ‌ها مجزا بوده و درون مرزهای یکدیگر نفوذ نمی‌کردند، زیرا توسط خطوط رنگینی مرکب از منگنز و روغن دنبه از یکدیگر جدا می‌شدند. در بسیاری از بناهای تیموریان شاهد رواج مجدد کاشی‌کاری به شیوه هفت‌رنگ هستیم که به عنوان نمونه می‌توان از مدرسه غیاثیه خردگرد می توان اشاره کرد.

 کاشی در زمان صفوی

با آغاز دوره صفوی و شرایط اقتصادی و سیاسی، تکنیک دیگری از کاشی کاری ظهور کرد که موجب تولید کاشی هفت رنگ شد. این کاشی ها در برگیرنده تصاویر بوده که هر یک از این کاشی ها با یکی از عناصر منظره کلی در نظر گرفته شده، نقاشی می شد که قصر هشت بهشت در باغ بلبلان نمونه ی این نوع کاشی کاری می باشد.

دلایلی مانند مقرون به صرفه بودن تولید کاشی هفت رنگ، زمان تولید کوتاه آن و امکان استفاده از تزیینات قبلی در این شیوه توسط هنرمندان، باعث محبوبیت کاشی هفت رنگ شد.

استفاده ار رنگ ها در این شیوه کاشی کاری باعث جلوه دادن به رنگ زرد و نارنجی روشن گردید، همچنین نقوش عربی در این دوره به شدت رواج پیدا کرد.مساجد و مدارس دوران صفویه با پوششی از کاشی ها در درون و بیرون بنا تزیین شده اند که متحدشکل بودن کاشی کاری در این دوره باعث تمایز این بناها از دوران تیموری است.

سبک کاشی در دوره صفوی

به طور کلی کاشی های دوره صفوی به چند گروه سبکی تقسیم می شود:

• استفاده از طرح هایی که به طور وسیعی کارکرد بناهایی را که به آن ها زینت بخشیده منعکس می کردند مانند عمارت های مذهبی، قصرها و ویژگی های منفرد و سبک های گوناگون در منطقه اصفهان

• استفاده از کاشی سنتی هفت رنگ در کنار کاشی معرق که این تکنیک توسط شاه عباس تقویت گردید که مسجد شیخ لطف الله در بخش شرقی میدان، داراى دو نوع کاشى معرق و هفت رنگ و انواع تزئینات داخلى است.

• گروه دیگر سبک کاشى‌هاى صفویه در منطقه مسکونى ارامنه در اصفهان (جلفاى جدید) یافت می شود، کاشى‌هاى نقاشى شده زیرلعابى دوران صفویه در قطعه ای بسیار کوچک تولید مى‌شد که این کاشى‌ها هنوز در محل حمام گنج‌على‌خان کرمان وجود دارند و احتمالاً در مرکز این شهر ساخته مى‌شده است.

کاشی در زمان قاجار

صنعت و هنر کاشی سازی و کاشی کاری در دوران قاجاریه در تزئینات و رنگ های مورد استفاده به یکباره تغییر یافت و تزئینات علاوه بر ساختمان ها، مساجد، مزارها و بقاع در کاخ ها و عمارت های اعیانی و دروازه های شهرها و نهاد های دولتی نیز استفاده گردید، که این تزئینات در برگیرنده تصاویری از افسانه های ملی ایران و سربازان و پادشاهان است.

بعضی مواقع تصاویری از طبیعت که همگی با رنگ های روشن و تند کار شده اند و به لحاظ ورود مقادیر زیادی رنگ های خارجی از قبیل زردهای تند و قرمز و صورتی وسفید متمایل شده و جای رنگ های زیبای فیروزه ای و لاجوردی را گرفتند.

نمونه هایی از کاشی کاری های دوران قاجاریه می توان به کاخ گلستان تهران و کاخ سلطنت آباد، دروازه ی شهر سمنان، باغ ارم شیراز و مدرسه ی عالی سپهسالار تهران اشاره نمود .

البته از این دوران نمونه هایی به صورت نادر و متفاوت با کارهای آن زمان وجود دارد. مانند کاشی های مسجد وکیل شیراز که بسیار عالی کار شده اند. شناخته شده ترین سفالگر قاجار (علی محمداصفهانی) بود که حدود بیست قطعه کاشی معروف به او منسوب است.

در صورتی که این مطلب برای شما مفید بود برای دوستان خود نیز به اشتراک بگذارید

---

اینستاگرام ما را دنبال کنید