نقوش هندسی در معماری ایرانی اسلامی

توجه ویژه و خاص مسلمانان به هندسه نقوش در یک ساختار هنری منظم، ناشی از خلقت و نظم خداوند در طبیعت است که در نگرش مثبت به خلقت و تعالی روح شکل می‌گیرد. 

سه شکل اصلی مثلث و مربع در دوره‌های مختلف اسلامی در هنرهای زیادی با حفظ رمزنگاری و معنای عمیق نهفته در آثار هنرمندان، علاوه‌بر زیبایی ظاهری، بازتابی از معنای فرهنگ هنری مسلمانان است.

ماهیت نقوش هندسی به نظم و تعادل آن‌ها بستگی دارد، که در چارچوبی نظام‌مند توانایی هنرمند را در بیان مفاهیم انتزاعی و ذهنی خود افزایش می‌دهد.

انواع نقوش هندسی

وقتی سخن از نقوش هندسی به میان می‌آید بی‌اختیار ذهن به سوی نقش و خطوط مختلفی که در موضوعات متفاوت آثار هنرهای سنتی دیده است، می‌رود. بسته به انواع موجود، نقوش هندسی سنتی را می توان به ترتیب زیر تقسیم کرد:

• نقوش سنتی شکسته و زاویه‌دار: برای ترسیم گیاهان، حیوانات و نقش‌های مختلف انسان به کار    می رود.
• نقوش سنتی گردان: این نقش ها خود به دو دسته دیگر نقوش اسلیمی و ختایی تقسیم بندی می شوند:
• اسلیمی: در اکثر موارد برای ترسیم ابر، عاج فیل، مار، دهان باز اژدها، درخت از این نقوش استفاده می شود.
• ختایی: هنرمندان چیره دست قدیمی برای کشیدن گل و گیاه در روی سفال ها بیشتر از این نوع خطوط و ترکیبات آن استفاده می کردند.
• نقوش منطقه شوش (منطقه‌ی درجنوب غربی ایران): هرگاه طرح‌های هندسی مانند طرح حیوانات (شاخ‌های قوسی و گردان، نقش بز) و گیاهان در آثار و نقاشی ها مشاهده می‌شود یادآور نقوش منطقه شوش است. این نقش‌های زیبا نماد دوران زندگی اولیه انسان، دامپروری و کشاورزی می‌تواند باشد.
• نقوش تخت جمشید:مجسمه های تخت جمشید از نقوش انسان، حیوان و گیاه و بر روی نقوش گیاهی دوازده گل پر (رز)، نیلوفر آبی و سرو دیده می شود. این نقوش جنبه تزیینی دارند و برای تعیین فواصل و مرزها طراحی و به کار می‌روند. در این میان پلکان آپادانا را می توان نمونه کاملی از طراحی نقوش تخت جمشید دانست که در دوران اخیر در روی هنر تأثیر گذاشته است. همچنین به عنوان یکی از پایه های اصلی هنر ایرانی تا به امروز مورد استفاده قرار می گیرد.

گره چینی

گره چینی از ترکیب دو واژه‌ی “گره” و “چین” که در لغت معادل پیچیدگی است به وجود آمد. در اصطلاح هنری، گره چینی عبارت است از مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی که با نظم و ترتیب، توسط پیچ و شکل‌های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده‌اند.

اگر بخواهیم تعریف دیگری از این گره را بیان کنیم باید گفت ترکیبی هماهنگ از شکل‌های هندسی موزون و جذاب که با درهم پیچیده شدن خط‌ های راست شکل می گیرند.

براساس شواهد و آثار موجود، قدمت هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی بازمی‌گردد. این سبک در ابتدا از شهر اصفهان شروع شد و بیشتر در ساخت درهای اماکن متبرکه، منابر، کاخ ها، پنجره ها می‌توان آن را مشاهده کرد.

نمونه‌های تاریخی گره چینی در ایران را می‌توان در شهرهای اصفهان (سوکیاس، عمارت چهل ستون، خانه‌های تاریخی خانه اعلم، هشت‌بهشت)، کاشان (خانه طباطبائی‌ها، خانه بروجردی‌ها) و خانه‌های یزد مشاهده کرد.

گره‌سازی بخشی از هنر معماری اسلامی است. انواع مختلف آن در می‌توان در موارد زیر مشاهده کرد:

• هنرهای منبت‌کاری، خاتم‌کاری، آیینه کاری
• کاشی‌کاری، گچ‌بری، سنگ‌کاری، آجرکاری
• آهنگری
• نجاری (آلت بندی نرده ها، درب و پنجره ها، دکورهای چوبی)

گره سازی چیست؟

به تزئیناتی که به صورت هنری و با قواعد مشخص رسم و در بسیاری از مکان ها می‌توان از آن استفاده کرد، گره‌سازی می‌گویند. این هنر بیشتر با کمک آیینه، کاشی، گچ و آجر در سردرها، طاق ها، کتیبه ها و پنجره ها مشاهده می شود.

هنر گره‌سازی با داشتن دامنه بسیار وسیع توسط دست استادان ممالک مختلف اسلامی و با سلیقه های قومی متفاوت در بناهای اسلامی شکل گرفتند.

گره‌سازی در واقع ترکیب و ساخت نقوش هندسی بوده که ویژگی مهم آن تکرار دوباره این نقوش در صورت ترکیب شدن با هم است. در واقع شما می‌توانید بی نهایت شکل یکسان را با ترکیب کرده و آن‌ها به دست آورید و این ویژگی منحصر به فردی گره‌سازی است که ما را به یاد هندسه فراکتال می اندازد.

بنابراین ویژگی گره، همان نظم هندسی و تعادل آن می‌تواند باشد. علت استفاده از اشکال هندسی خاص در گره چینی داشتن رموز خاص است.

 اشکال هندسی که توسط هنرمندان گذشته نام‌گذاری شده‌اند، معمولاً از طبیعت، حیوانات، پرندگان، اجرام آسمانی، اشیای کار روزانه و غیره برگرفته شده و به مرور زمان به کار رفته تا به نسل حاضر رسید.

اجزای گره

آلت: کار در رگه را آلت گویند. آلت در لغت به معنای ابزاری میانی بین سوژه و شی برای رسیدن به یک اثر  و در حقیقت مرزی در اطراف یک نقطه که در گره‌های مختلف متفاوت است.

لقط: لقط، گره‌ای در رأس است که به شکل هندسی و از خطوط مستقیم و با رعایت قوانین معمول ساخته شده و با قاب یا پس زمینه محدود می‌شود. لقط را می توان از چوب، شیشه یا مواد دیگر تهیه کرد.

نقش های هندسی یا گره

نقش هندسی که در بین اهل فن به گره آن را می‌شناسند، نوعی بافت با اشکال هندسی منظم است. این نقوش را می توان با اشتراک گذاری در یک شعبه خاص؛ همگن و بدون تغییر در ترکیب منظم و هماهنگ آنها از هر طرف پخش کرد و به یک پیچیدگی و ترکیب منظم رسید.

هر نقش گره برای خود آلت گره و قاب دارد. از تمام آلت ها شکل کلی گره تشکیل می‌شود. گره ها به هفت نوع تقسیم می‌شوند: گره تُند (سریع)، گره شل، گره تیز و شل، گره کُند، گره آرام و شل، گره نجار و گره بیلی.

هر یک از این گره ها شامل طرح ها و زمینه‌های مختلفی است که از کنار هم قرار دادن انواع آلت‌های معمولی و منظم با پایه‌های مختلف در زمینه های متنوع به وجود آمده اند.

گره ها بر اساس زوایای خود به پنج گروه تقسیم می شوند و هر گره شامل یک گره سریع (تند)، یک گره حلقه آهسته(کند)، یک گره شُل ، یک گره کُند شُل (آزاد) و یک گره تند شُل (سریع آزاد) است.

• گره کند: دارای یک ابزار پنج ضلعی استاندارد و منتظم
• گره تند: از نوک هر پنج ضلعی تا عمود مقابل، یک ستاره پنج پر
• گره شل:  ترسیم اضلاع از بالای هر پنج ضلعی با یک زاویه 180 درجه به شکل متفاوت و گسترده تر
• گره”کند وشل” و “تند وشل”  : از ترکیب کردن دو گره از گره‌های بالا

هنر گره سازی در معماری

اگر بخواهیم هنر گره‌سازی در معماری که به شطرنج معماران هم معروف است را بررسی کنیم بسیار گسترده هستند. هنر گره در معماری قواعد خاصی دارد و هر شکل هندسی که تشکیل دهد گره محسوب نمی‌شود و فقط گره‌های اصیل پذیرفته شده و صحیح می باشند. درزمان کشیدن گره ها باید به نکات زیر توجه کنیم:

1. منحصر به فرد باشند.
2. همدیگر را تکمیل کنند.

هر گره در کادر مخصوص به خود رسم شود. (در غیر این صورت آن گره باطل است؛ مگر به‌ دست استادکاران نقش بسته شود و نتیجه نهایی یک گره خاص باشد)

نقش گره در معماری امروز

نقش گره‌سازی در معماری امروزی تنها برای معماری ایرانی کافی نیست. در معماری مدرن     می‌توان از این هنر تزئینی در مکان‌های مختلف به صورت خلاقانه استفاده کرد.

به عنوان مثال، می‌توانید یک گره روی یک پارتیشن چوبی طراحی کنید و فرم ها را پاک کنید (مانند یک پنجره تودرتو) تا یک پارتیشن زیبا ایجاد کنید.

اگر به این پارتیشن یا تقسیم کننده عمق بدهیم، می‌توانیم فضای زیبایی برای قراردادن وسایل داخلی خود ایجاد کنیم.

همچنین در طراحی داخلی منازل یا مغازه ها می‌توان از یک قاب توخالی با تسمه به عنوان سقف کاذب استفاده کرد که به لطف آن نور از دهانه‌های گره وارد؛ اما با کمی خلاقیت و تفکر می‌توان از این هنر تزئینی زیبا در معماری مدرن استفاده کرد.

نمونه‌های تاریخی

از بهترین نمونه‌های گره چینی در ایران می‌توان عمارت چهل ستون، هشت بهشت و خانه‌های تاریخی خانه اعلم، شیخ الاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه‌های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی‌ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی‌ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه‌ها در یزد و شهرهای قدیمی را نام برد.