خط بنایی در ترکیب با رویه های رنگارنگ کاشی کاری خودنمایی می کند و به یکجا از ذوق هنرمندان و اندیشه ی بزرگان مذهب و ادب حکایت دارد. شکوه این شیوه خطاطی را میتوان در محراب مسجدها، در ایوان ها، نماها، گنبدها، روی دیوار و سقف ابنیه ی متبرکه مشاهده کرد، همانطور که از نام این خط مشخص است در معماری کاربرد دارد.
روایات و افسانه های بسیاری درباره ابداع و شروع آغازین خط وجود دارد که در روایتی نقل شده است که نخستین مبتکر خط “کادموس ” شاهزاده ی فینقی و بنیانگزار شهر ” تَبِس ” بوده که برای نخستین بار الفبا را تدوین کرده و سپس به یونان آورده است و در روایت افسانه چینی، مخترع خط یک الهه اژدهای چهار چشم بوده است. در افسانه دیگر چینی نقل شده که ابتدا، خط به صورت خطوط و نشانه هایی بر روی لاک یک لاک پشت به انسان رسیده است.
همچنین طبق یک افسانه ی ایرلندی ” اُدین ” مخترع خط، رمزی یا ” رونیک ” بوده است و در افسانه های بابلی و مصری خدای ” نِبو ” و خدای ” ثوث ” ودیعه دهنده ی خط به انسان بوده و بلاخره بنا به نقل یکی از علمای ” تالمود ” به نام ” رابی اِکیبا “، الفبا قبل از خلقت انسان وجود داشته است و طبق روایات اسلامی الفبا، توسط خداوند به انسان عطا شد.
کاشی معلقی و خط بنایی:
کاشی از لحاظ تاریخی پنجمین شیوه اساسی و بنیادی در تزئینات ساختمان‌ها می‌باشد که استفاده از شیوه تزئینات همراه با طرح های جالب، در معماری اسلامی بسیار رایج است که با اینکار علاقه مندی به تزئینات با کاشی بیشتر شد و به نوعی جلوی رشد و کشف تزئینات خشتی و گچی، گرفته شد. کاشی کاری به صورت هنر تزئینی در کشورهای اسلامی به اوج شکوفایی خود رسید و یکی از ویژگی‌های برجسته معماری اسلامی به شمار می‌رود.
کاشی کاری معقلی:
کاشی معقلی، نوعی کاشی کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار گرفتن این کاشی‌های کوچک، صورت می‌گیرد.
تلفیق کاشی با آجر در نما سازی، از انبساط و انقباض کاشی ها جلوگیری می کند که با این عمل، پریدن و خرد شدن لعاب کاشی به حداقل می رسد. انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی از نقوشی هستند که در کاشی کاری معقلی مورد استفاده قرار می گیرند.
کاشی معقلی به نوعی کاشی مزین به خطوط کوفی بنایی گفته می شود که برای تزئین سطوح مختلف در معماری سنتی استفاده می شود. کوفی بنایی (معقلی)، نوعی کاربردی از خط کوفی است که در بناها و معماری ها استفاد شده و به صورت های مختلف پدیدار گشته که به شکل آسان، متوسط و مشکل، دسته بندی می شود، که با نام های منحصر، مربعی یا مستطیلی و متداخل نیز نامگذاری می شود که به دلیل استفاده این خط در روی بناها، خط بنایی لقب گرفته شده است.
ریشه واژه معقلی:
دو تلفظ در ارتباط با واژه معقلی وجود دارد، یکی به صورت مُعَقِّلی تلفظ می شود که به تفکر و تعقلی که خطاط در ترسیم خط بکار میبرد اشاره دارد و تلفظ دیگر بصورت مَعقِلی است که مَعقِل بروزن محفل، واژه‌ای است با ریشه فارسی که به معنی دیوار، قلعه و پناهگاه بلند می باشد، اشاره میکند. همچنین تلفظ واژه بنایی نیز به دو شکل می باشد که هر دو نیز صحیح است، یکی بَنایی یا بِنایی که این خط را منسوب به ابنیه و ساختمان‌ها می کند و دیگری بَنّایی که این خط را منتسب به معماران میکند که به احتمال زیاد طراحان این خط معماران بوده‌اند.
تاریخچه ی خط معقلی:
خط بنّایی یا مَعقِلی از خط قدیمی کوفی مشتق شده که نوعی خط کوفی زاویه دار است، یکی از انواع خوشنویسی اسلامی است و از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود. خط بنایی، نوع تزیین نشده و هندسی خط کوفی است که براساس خانه های شطرنجی طراحی می‌شود.
اساس کوفی بنایی، امتدادهای افقی و عمودی و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در راستای افقی یا عمودی است به گونه‌ای که تمام سطوح هندسی شکل با این نوشته های افقی و عمودی پر می‌شود. در نوع دیگر خط کوفی بنایی که کوفی مشکل یا متداخل نام گرفته شده است که سیاهی و هم سفیدی بین آن ها از کلماتی تشکیل شده‌اند که هر دو دارای معنی می باشد.
نقوش معقلی هرچند که مربوط به دوران پیش از اسلام است اما به دست ایرانیان ابداع شده و برای تزیین بناها بکار رفته است، ولی از خط معقلی یا بنایی در تزئینات بناها و مساجد، بعد از دوره سلجوقی بکار گرفته شده که البته این خط در دوره ایلخانی و تیموری رشد چشمگیری داشت و در تزیینات سطوح داخلی و خارجی بناهای مذهبی، تزئینات ایوان ها در پشت و پهلوی قوس ها و بدنه مدور مناره ها به کار گرفته شد.
کاربرد خط بنایی:
از آنجا که برش خط بنایی نسبت به خطوط دیگر که انحنا و پیچ و تاب های زیادی دارد، آسان تر است و با عنصر اصلی سازنده بنا مثل آجر و یا عامل اصلی پوشش عمارت ها در ایران یعنی کاشی هماهنگی کامل دارد به وفور در آجرکاری ها و کاشیکاری ها در ساختمان ها به‌کار می‌رود. لازم بذکر است که جنبه های تزئینی امروزه در انواع کوفی بسیار فراوان است که میتوان به عنوان پایه‌ای برای طراحی جدید حروف الفبا در رشته ی گرافیک مورد استفاده قرار گیرد. بعضی از هنرمندان در سال های اخیر با استفاده از خط کوفی و تغییر و تلفیق آن با دیگر انواع خوشنویسی، برای طراحی پوستر، نشانه، سربرگ کاغذ و دیگر کارهای مربوط به این رشته استفاده کرده‌اند.
کاربردهای خط بنایی در معماری، صنایع دستی، طراحی گرافیک، تزئینات داخلی، طراحی الگو و بومی سازی طراحی‌های وب نیز کاربرد دارد که بارزترین نمونه ی آن، عبارت ” الله اکبر” می باشد که در حاشیه پرچم ایران بکار برده شده است.
نمونه‌های گوناگون خط معقلی در بناهای قدیمی از جمله صحن مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل، امامزاده محروق در نیشابور و سایر بناهای تاریخی و مذهبی ایران و کشورهای همسایه به وفور دیده می‌شود که در کاشی‌کاری‌های معاصر همچون طرح توسعه ی حرم امام رضا و امامزاده صالح در تجریش تهران نیز قابل مشاهده است.
استاد مهدی پنجه پور یکی از معدود اساتیدی است که علاوه بر مهارت کامل در تمامی زمینه های معماری و کاشی کاری سنتی ایرانی، قادر به خوانش، نگارش و اجرای خطوط بنایی می باشد.
نظرات ۰