مقرنس کاری یکی از عناصر تزیینی معماری می باشد که برای زیبا سازی بناها، مقبره ها، مساجد و اماکن مذهبی استفاده می شود. مقرنس به لانه زنبور شباهت بسیاری دارد که در بناهایی که به شکل طبقاتی ساخته شده، برای آرایش دادن ساختمان ها و یا تغییر شکل هندسی آن ها بکار می رود.
مقرنس نوعی تزئین حجمی و تاقچه بندی آذینی است که در ساخت آن از آجر، گچ و یا کاشی استفاده می شود که مقرنس ها در ابتدا برای ساختن گنبد کاربرد فراوانی داشت و بعدها بیشتر در تزیین بکار رفته شده و کاربرد اولیه خود را از دست داده است، معمولا از مقرنس ها در سطوح فرو رفته ی گوشه های زیر سقف، بالای دیوارها، سقف ها، گوشه هاف سردر ها و مانند آنها به کار می رود. به طور کلی مقرنس، نوعی تزئین است که با فرورفتگی‌ها و برجستگی‌هایی از روی نظم و قاعده که در بعضی موارد به شکل استالاکتیت آویزان می باشد و در حقیقت این نوع تزئین معماری نوعی تزئین حجم پردازی شده است. درواقع مقرنس نوعی تجسم سه‌بعدی و برجسته نقش‌های هندسی و گره چینی های معماری و هنر اسلامی است.
مقرنس بر هنرهای تزئینی و صنایع دستی فرش بافی، کاشی کاری، گچبری تاثیر گذار بوده و باعث رشد و گسترش این هنرها شده است و چه بسا که وجود طرح های بسیار چشمگیر مقرنس در سر درها، درون گنبدها، داخل شبستان ها و محراب ها، موجب گسترش هنر کاشی سازی گردید، و به هنگام ساختن منبرها و ستون‌های چوبی داخل مساجد، منبت‌های زیبا با الهام از شکل‌های مختلف مقرنس بر روی آنها نقش بست. به کارگیری مقرنس به طور عمده، در معماری اسلامی در ایران و کشورهای اسلامی و عربی رشد کرد.
پیشینه مقرنس:
شکل های طبیعی قندیل های یخی و اهکی درون غارها این ذهنیت را القا می کند که به احتمال زیاد هنرمندان نخستین با الگوبرداری از این شکل ها و با تلفیق فن و هنر خود، در سطوح داخلی و خارجی بناها با استفاده از گچ و سیمان این هنر را بکار برده اند. در بسیاری از ساختمان‌های به یاد مانده، مقرنس در خدمت تبدیل یک پلان مربع به یک گنبد به کار گرفته می‌شد که با گذشت زمان و بهره‌گیری از امکانات بهتر و پیشرفته‌تر در معماری٬ مقرنس را سرانجام به عنصری تزئینی مبدل ساخت.
هنر مقرنس پیش از اسلام و در دوران هخامنشی تحولی چشمگیر و بارز یافت که آشگاه پاسارگاد از نمونه ای این هنر در این دوران می باشد. پس از ورود به اسلام، مقرنس همچون سایر آثار هنری شکل اصلی خود را حفظ کرد که آثار مقرنس در این دوره میتوان به آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد کاووس، مسجد نایین اشاره کرد. از دیگر آثار با ارزش که همگی با تزئین‌های مقرنس پوشش داده شده، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین می‌باشند، که به سبک گنبد نظام الملکی آرایش شده اند.
در سایر کشورهای اسلامی و عربی، مقرنس جلوه ی دیگری پیدا کرد و معماری اندلسی و مغربی گنبدها، مبدل به صورتی از مجموعه‌هایی نظیر کندوهای عسل، تابع هندسه مربع و مستطیل گشتند که بر گرداگرد یک دایره می‌چرخیدند. مدرسه ابن طولون، خانقاه سلطان بارس، مسجد علاء الدین، مسجد سبز و آق مدرسه از آثاری است که از هنر مقرنس استفاده شده است.
مهدی پنجه پور از استادان معاصر ایرانی است که علاوه بر آشنایی کامل با رموز معماری و کاشی کاری سنتی ایرانی به هنر گره چینی و کاربندی‌های ایرانی از جمله مقرنس نیز تسلط دارد. وی فرزند استاد علی پنجه پور است.
دسته بندی مقرنس‌ها:
مقرنس‌ها را از لحاظ شکل میتوان به ۴ دسته تقسیم کرد:
۱_ جلو آمده: مقرنس‌هایی را می‌گویند که مصالح آن از خود بنا است و در نهایت سادگی و بدون هیچ پیرایه‌ای به صورت آجر یا گچی، انتهای سطوح خارجی نمای بیرون ساختمان را آرایش می‌دهند و استحکام آنها زیاد است.
۲_ روی هم قرار گرفته: این مقرنس‌ها افزون بر مصالح به کار رفته اصلی بنا، از مصالحی مانند گچ، آجر و سنگ که به بنا الحاق و اضافه شده ساخته می‌شوند و در سطوح داخل و خارج بنا به کار می‌روند. این مقرنس‌ها بیشتر در چند ردیف (دو تا پنج یا بیشتر) روی هم قرار دارند و دارای ثبات متوسطی هستند.
۳_ معلق: شبیه همان منشورهای آهکی آویزان در غارها یا استلاکتیت بوده و بیشتر از چسباندن مواد مختلف چون گچ، سفال، کاشی و مانند آنها به سطوح مقعر داخل بنا شکل می‌گیرند. این نوع مقرنس آویزان به نظر می‌رسند و دارای ثبات کمی می‌باشند.
۴_ لانه زنبوری: چنان‌که از نام آن پیداست، شبیه لانه زنبور هستند و در مجموع مانند کندوهای کوچک بر روی هم قرار گرفته دیده می‌شوند. این دسته از مقرنس ها تاحدی شبیه به مقرنس‌های معلق هستند.
سبک و نکات اجرای مقرنس ها:
مقرنس‌ها به دو سبک اجرا می‌شوند در هر مقرنس از پایین به بالا عناصر ریزتر و کوچکتر می‌شوند. مقرنس در نقاط مختلفی در سرستون‌ها و گلوئی‌ها و کتیبه‌ها و چشمه طاق‌ها کار می‌شود.
نامگذاری مقرنس بر اساس محل ساخت آن است، مثل مقرنس چشمه طاق گلوئی، کتیبه و مقرنس سرستون. در مورد چشمه طاق چون در قوس‌ها و طاقی‌ها کار می‌شود، مقرنس قوس هم دارد ولی ویژگی مشترک آن ها در عناصر سازنده ی آن (در اصطلاح سنتی آلت) است که مهمترین آنها، شاپرک، طاس، تخته، شمسه عرقچین، شمسه تخته قطارتی، چهار لنگهی منتظم و… می باشد.
آلات نامبرده جز آلات مشترک هستند ولی بعضی از انواع وجود دارند که فقط با مصالح گچ یا آینه یا آجر به‌کار می‌روند و استفاده از آنها با مصالح دیگر مجاز نیست. این آلات همگی هنگام کار روی یک نقشه پیاده می گردند وکاربردی ترین آنها ترکیب طاسه ی نیم شش (شش ضلعی) با دو شاپرک است.
برای مرحله ی ساخت باید ابتدا آن را در خارج بنا بصورت تخته تخته درست کرد تا هم در وقت و زمان اجرای کار صرفه جویی شود و هم خطر ریزش آن کمتر گردد، پس از نصب هر تخته و محکم نمودن آنها با پشت کار تخته ی دیگری نصب و برای تیغه ارتفاع بین دو تخته باید از تخته گچی نازک که قبلاً آماده می‌گردد استفاده کرد.
برای بستن تخته ها باید از طنابی محکم ولی نسبتاً نازک به‌نام طناب موئی که قلاب نامیده می‌شود استفاده کرد و پس از پوشیده شدن با گچ حکم ستون معلقی را برای جلوگیری از ریزش کار دارد و سپس کار اجرا می‌شود.
نظرات ۰